Cwantwmrun

CREDYD DELWEDD: Cwantwmrun

Affrica, amddiffyn cof: Rhyfeloedd Hinsawdd yr Ail Ryfel Byd P10

David Tal, Cyhoeddwr, Dyfodolwr
@DavidTalWrites
LinkedIn

Mer, 09/16/2020 - 06:12

2046 - Kenya, Gwarchodfa Genedlaethol De-orllewin Mau

Safai'r cefn arian uwchben dail y jyngl a chyfarfu â'm syllu â llewyrch oer, bygythiol. Yr oedd ganddo deulu i'w amddiffyn; roedd newydd-anedig yn chwarae heb fod ymhell ar ei hôl hi. Roedd yn iawn i ofni bodau dynol yn troedio'n rhy agos. Galwais i a'm cyd-geidwaid parc ef yn Kodhari. Roedden ni wedi bod yn olrhain ei deulu o gorilod mynyddig ers pedwar mis. Fe wnaethon ni eu gwylio o'r tu ôl i goeden wedi cwympo ganllath i ffwrdd.

Arweiniais y patrolau jyngl yn amddiffyn yr anifeiliaid y tu mewn i Warchodfa Genedlaethol De-orllewin Mau, ar gyfer Gwasanaeth Bywyd Gwyllt Kenya. Mae wedi bod yn fy angerdd ers pan oeddwn yn fachgen. Roedd fy nhad yn geidwad parc ac roedd fy nhaid yn dywysydd i'r Prydeinwyr o'i flaen. Cyfarfûm â fy ngwraig, Himaya, yn gweithio i'r parc hwn. Roedd hi'n dywysydd teithiau a fi oedd un o'r atyniadau y byddai'n ei ddangos i dramorwyr oedd yn ymweld. Roedd gennym ni gartref syml. Fe wnaethon ni arwain bywyd syml. Y parc hwn a'r anifeiliaid oedd yn byw ynddo a wnaeth ein bywydau yn wirioneddol hudolus. Rhinos a hipopotami, babŵns a gorilod, llewod a hienas, fflamingos a byfflos, ein gwlad yn gyfoethog o drysorau, ac rydym yn eu rhannu bob dydd gyda'n plant.

Ond ni fyddai'r freuddwyd hon yn para. Pan ddechreuodd yr argyfwng bwyd, y Gwasanaeth Bywyd Gwyllt oedd un o'r gwasanaethau cyntaf i'r llywodraeth frys roi'r gorau i'w ariannu ar ôl i Nairobi syrthio i'r terfysgwyr a'r milwriaethwyr. Am dri mis, ceisiodd y Gwasanaeth gael cyllid gan roddwyr tramor, ond ni ddaeth digon drwodd i'n cadw i fynd. Cyn hir, gadawodd y rhan fwyaf o swyddogion a cheidwaid y gwasanaeth i ymuno â'r fyddin. Dim ond ein swyddfa gudd-wybodaeth a llai na chant o geidwaid oedd ar ôl i batrolio deugain o barciau cenedlaethol a gwarchodfeydd bywyd gwyllt Kenya. Roeddwn i'n un ohonyn nhw.

Nid oedd yn ddewis, cymaint ag yr oedd yn ddyletswydd arnaf. Pwy arall fyddai'n gwarchod yr anifeiliaid? Roedd eu niferoedd eisoes yn disgyn o'r Sychder Mawr ac wrth i fwy a mwy o gynaeafau fethu, trodd y bobl at yr anifeiliaid i fwydo eu hunain. Mewn ychydig fisoedd, roedd potswyr a oedd yn chwilio am gig gwyllt rhad yn bwyta'r dreftadaeth y treuliodd fy nheulu genedlaethau yn ei hamddiffyn.

Penderfynodd y ceidwaid sy'n weddill ganolbwyntio ein hymdrechion amddiffyn ar y rhywogaethau hynny a oedd fwyaf mewn perygl o ddifodiant ac a oedd, yn ein barn ni, yn greiddiol i ddiwylliant ein cenedl: yr eliffantod, y llewod, yr elifion, y sebras, y jiráff, a'r gorilod. Roedd angen i’n gwlad oroesi’r argyfwng bwyd, ac felly hefyd y creaduriaid hardd, nodedig a’i gwnaeth yn gartref. Fe wnaethon ni addo ei warchod.

Roedd hi'n hwyr yn y prynhawn ac roedd fy dynion a minnau'n eistedd o dan ganopi coeden y jyngl, yn bwyta cig neidr yr oeddem wedi'i ddal yn gynharach. Mewn ychydig ddyddiau, byddai ein llwybr patrôl yn ein harwain yn ôl i'r gwastadeddau agored, felly fe wnaethon ni fwynhau'r cysgod tra roedd gennym ni. Yn eistedd gyda mi roedd Zawadi, Ayo, a Hali. Nhw oedd yr olaf o saith ceidwad a wirfoddolodd i wasanaethu o dan fy awen naw mis ynghynt, ers ein hadduned. Lladdwyd y gweddill yn ystod ysgarmesoedd gyda potswyr.

“Abasi, dwi'n codi rhywbeth,” meddai Ayo, gan dynnu ei dabled o'i sach gefn. “Mae pedwerydd grŵp hela wedi dod i mewn i’r parc, bum cilomedr i’r dwyrain o fan hyn, ger y gwastadeddau. Maen nhw'n edrych fel eu bod nhw'n targedu sebras o'r fuches Azizi."

“Faint o ddynion?” gofynnais.

Roedd gan ein tîm dagiau tracio wedi'u pinio i anifeiliaid ym mhob prif fuches o bob rhywogaeth dan fygythiad yn y parc. Yn y cyfamser, canfu ein synwyryddion lidar cudd bob heliwr a aeth i mewn i barth gwarchodedig y parc. Yn gyffredinol, roeddem yn caniatáu i helwyr mewn grwpiau o bedwar neu lai i hela, gan eu bod yn aml yn ddynion lleol yn chwilio am helgig bach i fwydo eu teuluoedd. Roedd grwpiau mwy bob amser yn potsio alldeithiau a dalwyd gan rwydweithiau troseddol i hela llawer iawn o gig gwyllt ar gyfer y farchnad ddu.

“Tri deg saith o ddynion. Pawb yn arfog. Dau RPG cario.”

Chwarddodd Zawadi. “Dyna lawer o bŵer tân i hela ychydig o sebras.”

“Mae gennym ni enw da,” dywedais, gan lwytho cetris ffres yn fy reiffl saethwr.

Pwysodd Hali yn ôl i'r goeden y tu ôl iddo gyda golwg drechu. “Roedd hwn i fod i fod yn ddiwrnod hawdd. Nawr byddaf ar ddyletswydd cloddio beddau erbyn y machlud.”

“Dyna ddigon o’r sgwrs yna.” Codais ar fy nhraed. “Rydyn ni i gyd yn gwybod am beth wnaethon ni gofrestru. Ayo, a oes gennym ni storfa arfau ger yr ardal honno?"

Swipiodd Ayo a thapio trwy'r map ar ei lechen. “Ie syr, o sgarmes Fanaka dri mis yn ôl. Mae'n edrych yn debyg y bydd gennym ni ychydig o RPGs ein hunain."

***

Daliais y coesau. Daliodd Ayo y breichiau. Yn ysgafn, fe wnaethom ostwng corff Zawadi i'r bedd a oedd newydd ei gloddio. Dechreuodd Hali rhawio yn y pridd.

Roedd hi'n dri y bore erbyn i Ayo orffen y gweddïau. Bu'r diwrnod yn hir a'r frwydr yn galed. Cawsom ein cleisio, blino’n lân, a’n darostwng yn fawr gan yr aberth a wnaeth Zawadi i achub bywydau Hali a minnau yn ystod un o’n symudiadau saethwr a gynlluniwyd. Yr unig beth cadarnhaol o'n buddugoliaeth oedd y cyflenwad o gyflenwadau ffres a ysbailiwyd gan y potswyr, gan gynnwys digon o arfau ar gyfer tri storfa arfau newydd a gwerth mis o fwydydd wedi'u pecynnu.

Gan ddefnyddio'r hyn a oedd yn weddill o batri solar ei dabled, arweiniodd Hali ni ar daith dwy awr trwy'r llwyn trwchus yn ôl i'n gwersyll jyngl. Roedd y canopi mor drwchus mewn rhannau fel mai prin y gallai fy fisorau gweledigaeth nos amlinellu fy nwylo yn cysgodi fy wyneb. Ymhen amser, daethom o hyd i'n cyfeiriannau ar hyd gwely sych yr afon a oedd yn arwain yn ôl i'r gwersyll.

“Abasi, a gaf i ofyn rhywbeth i chi?” meddai Ayo, gan gyflymu i gerdded ochr yn ochr â mi. Nodais. “Y tri dyn ar y diwedd. Pam wnaethoch chi eu saethu?"

“Rydych chi'n gwybod pam.”

“Dim ond y cludwyr cig llwyn oedden nhw. Nid ymladdwyr oedden nhw fel y gweddill. Taflasant eu harfau i lawr. Fe wnaethoch chi eu saethu yn y cefn.”

***

Taniodd teiars cefn fy jeep lwch a graean enfawr wrth i mi rasio tua'r dwyrain ar hyd ochr ffordd C56, gan osgoi'r traffig. Roeddwn i'n teimlo'n sâl y tu mewn. Roeddwn i'n dal i allu clywed llais Himaya dros y ffôn. 'Maen nhw'n dod. Abasi, maen nhw'n dod!' sibrydodd hi rhwng dagrau. Clywais saethu gwn yn y cefndir. Dywedais wrthi am fynd â'n dau blentyn i'r islawr a chloi eu hunain y tu mewn i'r locer storio o dan y grisiau.

Ceisiais ffonio'r heddlu lleol a thaleithiol, ond roedd y llinellau'n brysur. Ceisiais fy nghymdogion, ond ni chododd neb. Troais y deial ar radio fy nghar, ond roedd yr holl orsafoedd wedi marw. Ar ôl ei gysylltu â radio Rhyngrwyd fy ffôn, daeth newyddion cynnar y bore drwodd: roedd Nairobi wedi disgyn i'r gwrthryfelwyr.

Roedd terfysgwyr yn ysbeilio adeiladau'r llywodraeth ac roedd y wlad mewn anhrefn. Byth ers iddi gael ei datgelu bod swyddogion y llywodraeth wedi cymryd llwgrwobrwyon o dros biliwn o ddoleri i allforio bwyd i wledydd y Dwyrain Canol, roeddwn yn gwybod mai dim ond mater o amser oedd hi cyn y byddai rhywbeth erchyll yn digwydd. Roedd gormod o bobl newynog yn Kenya i anghofio'r fath sgandal.

Ar ôl mynd heibio llongddrylliad car, cliriodd y ffordd tua'r dwyrain, gan adael i mi yrru ar y ffordd. Yn y cyfamser, roedd y dwsinau o geir oedd yn mynd tua'r gorllewin yn llawn cesys dillad a dodrefn cartref. Nid oedd yn hir cyn i mi ddysgu pam. Cliriais y bryn olaf i ddod o hyd i'm tref, Njoro, a'r colofnau mwg yn codi ohono.

Roedd y strydoedd yn llawn tyllau bwled ac roedd ergydion yn dal i gael eu tanio yn y pellter. Safai cartrefi a siopau mewn lludw. Cyrff, cymdogion, pobl yr wyf unwaith yn yfed te gyda, yn gorwedd ar y strydoedd, difywyd. Aeth ychydig o geir heibio, ond rhedodd pob un ohonynt i'r gogledd tuag at dref Nakuru.

Cyrhaeddais fy nhŷ dim ond i ddod o hyd i'r drws cicio i mewn. Reiffl yn llaw, cerddais i mewn, yn ofalus gwrando ar tresmaswyr. Roedd dodrefn yr ystafell fyw a'r ystafell fwyta wedi'u dymchwel, a'r ychydig bethau gwerthfawr oedd gennym ni oedd ar goll. Roedd drws yr islawr wedi'i hollti a'i hongian yn rhydd o'i golfachau. Mae llwybr gwaedlyd o brintiau dwylo yn arwain o'r grisiau i'r gegin. Dilynais y llwybr yn ofalus, gan dynhau fy mys o amgylch sbardun y reiffl.

Cefais fy nheulu yn gorwedd ar ynys y gegin. Ar yr oergell, roedd geiriau wedi'u hysgrifennu mewn gwaed: 'Rwyt ti'n ein gwahardd ni rhag bwyta cig llwyn. Rydyn ni'n bwyta dy deulu yn lle.'

***

Aeth dau fis heibio ers i Ayo a Hali farw mewn sgarmes. Fe wnaethon ni achub buches gyfan o wildebests rhag parti potsio o dros wyth deg o ddynion. Ni allem eu lladd i gyd, ond lladdasom ddigon i ddychryn y gweddill i ffwrdd. Roeddwn i ar fy mhen fy hun ac roeddwn i'n gwybod y byddai fy amser yn dod yn ddigon buan, os nad gan botswyr, yna ger y jyngl ei hun.

Treuliais fy nyddiau yn cerdded fy llwybr patrôl trwy'r jyngl a gwastadeddau'r warchodfa, gan wylio'r buchesi yn mynd o gwmpas eu bywydau heddychlon. Cymerais yr hyn yr oeddwn ei angen o caches cyflenwad cudd fy nhîm. Fe wnes i olrhain yr helwyr lleol i wneud yn siŵr eu bod nhw'n lladd dim ond yr hyn oedd ei angen arnyn nhw, ac fe wnes i ofni cymaint o bartïon potsio ag y gallwn gyda fy reiffl saethwr.

Wrth i'r gaeaf ddisgyn ar hyd a lled y wlad, tyfodd y bandiau o botswyr mewn nifer, a thrawasant yn amlach. Rhai wythnosau, tarodd y potswyr ar ddau ben neu fwy o'r parc, gan fy ngorfodi i ddewis pa fuchesi i'w hamddiffyn dros eraill. Y dyddiau hynny oedd y rhai anoddaf. Fy nheulu oedd yr anifeiliaid ac fe wnaeth y milain hyn fy ngorfodi i benderfynu pwy i'w achub a phwy i'w gadael i farw.

Daeth y diwrnod o'r diwedd pan nad oedd dewis i'w wneud. Cofrestrodd fy tabled bedwar parti potsio yn dod i mewn i'm tiriogaeth ar unwaith. Roedd un o'r partïon, un ar bymtheg o ddynion i gyd, yn gwneud ei ffordd drwy'r jyngl. Roedden nhw'n mynd tuag at deulu Kodhari.

***

Daeth y gweinidog a fy ffrind, Duma, o Nakuru, cyn gynted ag y clywsant. Fe wnaethon nhw fy helpu i lapio fy nheulu mewn cynfasau gwely. Yna fe wnaethon nhw fy helpu i gloddio eu beddau ym mynwent y pentref. Gyda phob rhaw o faw a gloddiais, teimlais fy hun yn gwagio y tu mewn.

Ni allaf gofio geiriau gwasanaeth gweddi'r gweinidog. Ar y pryd, ni allwn ond syllu i lawr ar y twmpathau ffres o bridd sy'n gorchuddio fy nheulu, yr enwau Himaya, Issa, a Mosi, wedi'u hysgrifennu ar y croesau pren ac wedi'u hysgythru ar fy nghalon.

“Mae’n ddrwg gen i, fy ffrind,” meddai Duma, wrth iddo osod ei law ar fy ysgwydd. “Fe ddaw’r heddlu. Byddan nhw'n rhoi cyfiawnder i chi. Rwy'n addo i chi."

Ysgydwais fy mhen. “Ni ddaw cyfiawnder oddi wrthynt. Ond fe fydd gen i.”

Cerddodd y gweinidog o gwmpas y beddau a sefyll o'm blaen. “Fy mab, mae'n wir ddrwg gen i am eich colled. Byddwch yn eu gweld eto yn y nefoedd. Bydd Duw yn gofalu amdanyn nhw nawr.”

“Mae angen amser i wella, Abasi. Dewch yn ôl i Nakuru gyda ni,” meddai Duma. “Dewch i aros gyda mi. Bydd fy ngwraig a minnau yn gofalu amdanoch."

“Na, mae'n ddrwg gen i, Duma. Y dynion hynny a wnaeth hyn, dywedasant eu bod eisiau cig llwyn. Byddaf yn aros amdanynt pan fyddant yn mynd i chwilio amdano.”

“Abasi,” meddai'r gweinidog, “ni all dial fod yr hyn yr ydych yn byw iddo.”

“Dyma’r cyfan sydd gen i ar ôl.”

“Na, fy mab. Mae gennych chi eu cof o hyd, yn awr ac am byth. Gofynnwch i chi'ch hun, sut ydych chi am fyw i'w anrhydeddu.”

***

Gwnaed y genhadaeth. Roedd y potswyr wedi mynd. Roeddwn i'n gorwedd ar lawr gwlad yn ceisio arafu'r gwaed yn rhedeg allan o fy stumog. Doeddwn i ddim yn drist. Doeddwn i ddim yn ofni. Yn fuan byddwn yn gweld fy nheulu eto.

Clywais olion traed o'm blaen. Rasiodd fy nghalon. Roeddwn i'n meddwl y byddwn i'n saethu nhw i gyd. Fe wnes i ymbalfalu am fy reiffl wrth i'r llwyni o'm blaen droi. Yna ymddangosodd.

Safodd Kodhari am eiliad, yn wyllt, ac yna'n codi tâl arnaf. Gosodais fy reiffl o'r neilltu, cau fy llygaid, a pharatoi fy hun.

Pan agorais fy llygaid, canfyddais Kodhari yn codi uwchlaw fy nghorff diamddiffyn, yn syllu arnaf. Roedd ei lygaid llydan yn siarad iaith roeddwn i'n gallu ei deall. Dywedodd bopeth wrtha i yn y foment honno. Mae'n grunted, camodd drosodd i'r dde i mi, ac eistedd i lawr. Estynnodd ei law i mi ac Itook hi. Eisteddodd Kodhari gyda mi tan y diwedd.

*******